De terugkeer van wolven in de Lage Landen

In Nederland verdween de wolf eerst uit het westen, de provincies Noord- en Zuid-Holland en later uit Utrecht (1775). Daarna volgden Drenthe (1780), Gelderland (1822) en Limburg (1869). De Laatste wolf in Nederland werd mogelijk gedood in 1881 in Helvoirt. In 1897 werd bij Heeze de laatste wolf in Nederland gemeld. Deze beide Noord-Brabantse waarnemingen zijn onderwerp van discussie, zodat mogelijk al in 1869 de laatste wolf bij Schinveld in Limburg werd vermoord.

In 1743 was de wolf al uit Groot-Brittannië verdwenen. In het laatste decennium van de negentiende eeuw werden de laatste wolven ook in België en in de Eifel afgeschoten. Uiteindelijk werd de wolf teruggedrongen tot diep in Oost-Europa, de dunbevolkte delen van Scandinavië en berggebieden van Italië en Spanje.

Strikte Europese bescherming, een verlichter wereldbeeld onder een deel van de bevolking, de ondergang van het communisme, veranderingen in grondgebruik en een toename van wilde hoefdieren heeft een ontwikkeling richting herstel van de wolvenpopulaties ingezet.

In 2017 telde Europa - de voormalige Sovjet-staten niet meegerekend - ongeveer 12.000 wolfindividuen in 10 gescheiden populaties, verspreid over een gebied van circa 800.000 km2 in 29 landen.

Nadat in de negentiende eeuw wolven uit Duitsland verdreven waren, bleven steeds weer individuele nieuwkomers uit het oosten terugkeren om zonder uitzondering onmiddellijk te worden doodgeschoten. Na de Tweede Wereld Oorlog mocht in de nieuw-gevormde Duitse Democratische Republiek het hele jaar op wolven gejaagd worden. Pas in 1990, na de Duitse eenwording en de val van de muur, kreeg de wolf vrij baan richting westen en werden wolven in heel Duitsland beschermd.

Sinds 1996 zijn er weer wolven in Duitsland. In de Lausitz werden vervolgens de eerste welpen geboren. Sindsdien is het aantal wolvenroedels in Duitsland sterk toegenomen en zijn er nu ruim 80 territoria bekend, waarbij in circa driekwart van de territoria ook voortplanting plaats vindt.

In Denemarken vestigde een eerste paar zich in 2017. Ook in Frankrijk neemt het aantal wolven toe en breidt de soort zich vanuit de Alpen in noordelijke richting verder uit. De Franse populatie omvat al meer dan 50 territoria. In 2013 is voor het eerst voortplanting geconstateerd in de Vogezen.

Jonge wolven verlaten vaak als jaarling of als tweejarige hun roedel, op zoek naar een eigen territorium en partner. Alleen in Duitsland al gaat het daarbij nu jaarlijks om meer dan honderd dieren. Vanuit het oosten van Duitsland en het westen van Polen hebben wolven vooral in noordwestelijke richting hun leefgebied herwonnen. In Niedersachsen vond uitbreiding plaats van een eerste territorium in 2011, naar 18 in 2017, vooral rondom de Lüneburgerheide, op 200 à 300 km afstand van de Nederlandse oostgrens.

Bovendien huisden er al in 2016 twee territoriale wolvinnen nog veel dichter bij de Nederlandse grens. De één bij Meppen en Nordhorn op 20 km, en de ander bij Diepholz op 100 km. Rondom Meppen gaat het inmiddels om een roedel.

Gezien de forse afstanden die rondtrekkende wolven kunnen afleggen zullen er jaarlijks in Nederland zwervende wolven opduiken. De meeste dieren zullen in eerste instantie afkomstig zijn van de Centraal-Europese laaglandpopulatie uit West-Polen en Duitsland, maar ook wolven uit Frankrijk, Italië, Spanje, Zwitserland en Oostenrijk kunnen uiteindelijk ons land bereiken.

Wolven zijn adaptief en cultuurtolerant en zullen zich niet beperken tot uitgestrekte bossen of natuurgebieden. Overal, ook in de Randstad, kunnen in de komende jaren zwervende wolven verschijnen. Permanente vestiging staat vrijwel vast; de eerste welpen zijn een kwestie van tijd.

In maart 2015 kuierde een wolf, afkomstig uit een roedel bij Munster in de regio Hamburg-Bremen, dwars door een aantal dorpen in Groningen en Drenthe. Deze wolf was minder schuw dan gebruikelijk, waarschijnlijk omdat zij incidenteel als jong voer aangereikt heeft gekregen vanuit militaire voertuigen op het oefenterrein waar de wolf geboren is. Ze werd voor het laatst levend gesignaleerd bij de Eemshaven en in juli dat jaar doodgereden op de A7 bij Berkhof, noord van Hannover.

In augustus 2016 fotografeerde iemand een wolf op een akker bij Beuningen, Overijssel.

In maart 2017 werd in Opoeteren, bij Maaseik in Belgisch Limburg een wolf dood gereden. Hij was de broer van een wolf die eind februari in het Nederlandse Bunschoten (provincie Utrecht) actief was. Beide dieren komen uit dezelfde roedel. 

In oktober 2017 werd een anderhalf jaar oude wolf overreden op de A28 tussen Hoogeveen en Meppel. Het dier kwam uit een roedel bij Cuxhaven.

In November 2017 werd een twee-en-een-half jaar oud mannetje doodgereden bij Kloosterhaar.

In 2016 kreeg in Mecklenburg-Vorpommern, Oost-Duitsland een twee jaar oude wolvin een zenderhalsband om en werd Naya gedoopt. Eind oktober 2017 verliet ze haar roedel, stak de Elbe over en doorkruiste Nedersaksen. Op 18 December stak ze de Nederlandse grens over. Na bezoeken aan Overijssel, Drenthe, Gelderland, Brabant en Limburg stak ze in Januari de grens met België over, waar ze verblijft op een militair oefenterrein nabij Leopoldsburg.

In België is in 2011 en in 2018 een wolf in de Ardennen gemeld, maar Naya wordt beschouwd als de eerste bevestigde wolf in ruim 100 jaar in België. De laatste wolf werd in 1897 doodgeschoten.

Veldonderzoek heeft uitgewezen dat Naya vooral natuurlijke prooien heeft gegeten, zoals reeën en waarschijnlijk ook hazen. In augustus 2018 werd Naya samen met partner GW979m, later August gedoopt, op cameravallen vastgelegd.

In maart 2019 kropen Naya en August twee nachten na elkaar onder de omheining van een boer door in de omgeving van het Limburgse Peer. Drie alpaca’s en een schaap waren het slachtoffer. Er stond geen schrikdraad rond de weiden van de aangevallen dieren.

Ook in Wallonië is er sprake van twee wolven: eentje met zekerheid in de omgeving van de Hoge Venen, een tweede vermoedelijk in de ruime omgeving van La Roche-en-Ardenne.

In het voorjaar van 2018 bezochten tenminste zes wolven Nederland. Dit is gebaseerd op de analyse van DNA-monsters verzameld in de periode januari tot en met april 2018. Voor de periode mei tot en met juli kwamen daar nog twee wolven bij, een vrouw en een man. De DNA-monsters kwam uit bijtwonden van aangevallen schapen en uit gevonden keutels.

De aanwezigheid van de vrouwelijke wolf GW998f werd aangetoond in monsters van acht verschillende locaties in Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel en Gelderland. Het DNA-profiel toonde aan dat het een nakomeling betreft uit een roedel nabij Babben in Brandenburg, circa 600 km van de Nederlandse grens. Ook de doodgereden wolf van Kloosterhaar kwam uit dat roedel.

De mannelijke wolf GW979m dook voor het eerst op in monsters genomen eind juni op twee locaties in Friesland, en daarna begin juli in Flevoland en Gelderland. Hij is waarschijnlijk door de Flevopolder gelopen en daarna de Betuwe in. In alle gevallen ging het om monsters van gebeten schapen. Hetzelfde individu was begin juni al gesignaleerd in het Duitse Norden in Nedersaksen. Onduidelijk is uit welke roedel het dier exact afkomstig is. Vervolgens is hij verder zuidwaarts getrokken en lijkt nu in Vlaanderen op te trekken met wolvin Naya.

Van de in het voorjaar van 2018 vastgestelde zes individuen weten we dat Naya zich heeft gevestigd in Vlaanderen en dat een mannetje is doodgereden. De overige vier individuen zijn sinds april niet meer waargenomen. Dit houdt alleen in dat er geen DNA van hen verzameld is, bijvoorbeeld omdat ze geen schapen hebben aangevallen, of omdat ze Nederland weer verlaten hebben.

In de periode van augustus tot en met oktober 2018 zijn twee nieuwe vrouwelijke wolven gesignaleerd en één wolvin die al eerder was aangetroffen. De andere zeven wolven die eerder dit jaar werden gesignaleerd zijn in deze periode niet meer waargenomen. Dat wolvin GW998f de afgelopen maanden nog steeds aanwezig was, kon worden vastgesteld via keutels. Hoewel ze eerder in Drenthe en Overijssel schapen heeft aangevallen, is er sinds ze op de Veluwe verblijft, geen DNA van haar op verwonde of gedode schapen aangetroffen. Het is dan ook aannemelijk dat ze uitsluitend wilde dieren at.

Twee uitwerpselen, eveneens op de Veluwe verzameld op respectievelijk 29 augustus en 2 september, bleken afkomstig van een andere vrouwelijke wolf. Het genetische profiel toont aan dat het hier gaat om wolvin GW960f, die in januari 2018 al werd aangetroffen nabij het Duitse Göhrde in de deelstaat Nedersaksen, circa 400 km van de Veluwe vandaan, en die afkomstig is uit een roedel nabij deze plaats. Dit is de eerste wolf die in Nederland uitsluitend via DNA uit uitwerpselen is waargenomen. Andere wolven werden in eerste instantie vastgesteld op basis van DNA bij schapenslachtoffers.

Een derde wolvin (nog zonder nummer: GWxxxf) heeft in de periode van 3 tot 18 oktober in zeven gevallen schapen verwond en/of gedood op verschillende locaties in Overijssel en Drenthe.

In dezelfde periode zijn tevens aangevallen schapen gemeld in Heino en Den Ham (Overijssel). Hiervan kon op basis van DNA wel worden vastgesteld dat ze zijn aangevallen door een wolf, maar was het DNA van te slechte kwaliteit om aan te tonen om welke wolf ging.

In de periode van november 2018 tot en met januari 2019 waren er vier wolven in Nederland, waarvan twee nieuwe individuen: een vrouw en een man. Drie van de vier leven op de Veluwe. Het zwervende vrouwtje dat het kwartaal ervoor nog in Overijssel was, is inmiddels terug naar Duitsland.

Wolvin GW998f is de eerste wolvin die als gevestigd wordt beschouwd - zes maanden aanwezig in dezelfde regio - na ongeveer 150 jaar afwezigheid.

Zes andere uitwerpselen die verzameld zijn in het afgelopen kwartaal, blijken afkomstig van wolvin GW960f. In augustus 2018 werd zij voor het eerst gevonden op de midden Veluwe. Als zij hier na 27 februari nog steeds aanwezig is, is ook zij formeel gevestigd. Zij verblijft beneden de A1 terwijl GW998f zich boven de A1 ophoudt. In januari is een melding gedaan van een aangevreten edelhertkalf van ongeveer 60 kg in boswachterij Uchgelen-Hoenderloo. Analyse daarvan toonde aan dat het dier gedood is door wolvin GW960f. Hoewel we op basis van haren in wolvenkeutels weten dat wolven op de Veluwe vooral hoefdieren eten, is dit voor het eerst dat er ook een prooirestant is gevonden.

Ondanks het verblijf van wolven op de Veluwe, zijn er nog geen meldingen gedaan van gebeten schapen in deze regio. Ook in Nederland lijkt dus een duidelijk patroon zichtbaar: zwervende wolven doden ook makkelijke prooien zoals schapen, terwijl gevestigde wolven leven van wild als daarvan voldoende aanwezig is.

In Overijssel is op 2 december melding gedaan van gebeten schapen bij De Lutte. DNA wijst uit dat de schapen zijn gedood door wolvin GW912f. Deze wolvin is voor het laatst - december 2017 - vastgesteld in haar territorium in Walle, Nedersaksen, op circa 200 km van De Lutte.

Naast de twee vrouwen, leeft er sinds kort ook een man op de Veluwe: wolf GW893m. Een individu die in de periode januari-september 2018 al meermaals werd aangetroffen in het Duitse Eschede/Rheinmetall roedel in de deelstaat Nedersaksen, circa 400 km bij de Veluwe vandaan. Op 6 januari verscheen hij voor het eerst in ons land op de radar, via monsters van gebeten schapen in Heino en enkele dagen later in Dalmsholte (Overijssel). In de weken daarna zijn keutels van de wolf op de Noord-Veluwe gevonden, in hetzelfde leefgebied als dat van wolvin GW998f. De kans is aanwezig dat ze elkaar hebben ontmoet. Mochten ze een paar vormen, dan is er een kans dat er begin mei welpen geboren worden, omdat wolven in februari paren. Uit camera beelden blijkt dat Naya op dit moment zwanger is.