Naar de rechter voor olifant Buba en zebra Smiley

Vanaf 15 september 2015 is het in Nederland verboden om wilde dieren te gebruiken in een circus. Op diezelfde datum kreeg Freiwald, eigenaar van het gelijknamige circus, een ontheffing voor het mee te laten reizen van olifant Buba met het circus. Deze ontheffing gold tot 15 januari 2017. Freiwald is destijds niet alleen eigenaar van olifant Buba, maar ook van andere dieren zoals zebra Smiley. Toen deze ontheffing verlopen was kreeg hij een nieuwe toegekend op 7 juli 2017, deze liep af op 30 juni 2020. Vervolgens is er tot 1 januari 2021 een nieuwe ontheffing verleend, omdat het niet lukte om een opvanglocatie voor Buba te vinden voor die tijd.

Op 1 december 2020 nam de Tweede Kamer twee moties aan. Één van die moties werd ingediend door Graus, die de regering verzocht om een Buba-waardig verblijf in Nederland te vinden, de ander was een motie van Von Martels-Van Helvert die de regering verzocht om er voor te zorgen dat Buba bij haar circusfamilie kan blijven.

Vervolgens diende Freiwald op 18 januari 2021, na aandringen van het ministerie van LNV, een aanvraag in voor een ontheffing voor onbepaalde tijd van het ‘circusverbod’.

Omdat Buba begin 2021 al 44 jaar is en al 35 jaar niet meer in een kudde met soortgenoten geeft geleefd, zou ze geresocialiseerd moeten worden. Omdat dit een intensief en tijdrovend proces zou zijn, redeneerde de voormalig Landbouwminister, brengt dat extra risico’s met zich mee voor de gezondheid en het welzijn van Buba. Daarom achtte ze de ontheffing in het belang van Buba.

Interessant is dat er in de ontheffing staat dat deze alleen in Buba’s belang is “mits Buba niet wordt ingezet voor of verplaatst ten behoeve van optredens of tentoonstellingen van Buba of publiekseducatie met Buba en wordt voldaan aan de huisvestings- en verzorgingseisen van het Besluit houders van dieren.”

Inmiddels is Buba verplaatst naar Hongarije waar ze weer als attractie wordt gebruikt en kunstjes moet doen.

In het Besluit houders van dieren staat in artikel 4.14, eerste lid, dat het verboden is om met andere zoogdieren dan die behoren tot de diersoorten in bijlage IV van het beluit, deel te nemen aan een circus of ander optreden. Lid 2 van hetzelfde artikel verbiedt kortgezegd het vervoer ten behoeve van een circus.

Op grond van artikel 10.1 van de Wet dieren kan onder bepaalde voorwaarden een vrijstelling of ontheffing worden verleend.

Op 25 maart 2021 verleende de minister een ontheffing voor onbepaalde tijd.

In artikel 2 van die ontheffing staat dat daaraan de beperking is verbonden dat Buba niet wordt ingezet of verplaatst ten behoeve van optredens en tentoonstellingen door Buba, of publiekseducatie met Buba in Nederland of het buitenland.

Met het verplaatsen van Buba naar Hongarije wordt deze ontheffing reeds overtreden.

Tot 3 januari 2016 bezat Freiwald een ontheffing om zebra’s Smiley en Sascha mee te laten reizen met het circus. Daarna krijgt hij geen verlenging meer en legt de NVWA hem meerdere keren een last onder dwangsom op voor het illegaal houden van zebra’s.

Op 22 september 2016 overleed Sascha. De nota ‘uitvoering moties Buba en Smiley’ van 8 december 2020 geeft aan: “In september 2016 is een van de zebra's overleden door slechte verzorging van de opvanglocatie in Gilze-Rijen”. Vervolgens neemt Freiwald Smiley terug en verblijft deze opnieuw illegaal bij het circus.

Op 21 juli 2020 voert de NVWA naar aanleiding van een handhavingsverzoek van Animal Rights een controle uit en legt Freiwald een nieuwe last onder dwangsom op.

Na de moties van december 2020 vraagt Freiwald ook voor Smiley een nieuwe ontheffing aan.

Tegen het advies van haar ambtenaren in, gebruikt Schouten voor Smiley dezelfde drogredenen als voor Buba. Smiley is sinds 2021 inmiddels 14 jaar oud en heeft 13 jaar niet met soortgenoten in een kudde geleefd. Ook is resocialisatie intensief en tijdrovend, wat extra risico’s voor de gezondheid en het welzijn van Smiley met zich meebrengt. Dit zou betekenen dat er niet gehandeld wordt in het belang van Smiley wanneer zij in een opvang met andere zebra's wordt geplaatst.

Op 25 maart 2021 verleende Schouten de ontheffing voor onbepaalde tijd.

In april tekenen zowel Animal Rights als Bite Back bezwaar aan tegen de verleende ontheffingen. Later verenigen de dierenrechtenorganisaties zich in het beroep tegen het ongegrond verklaren van de bezwaren door de RVO.

De strekking is dat de verleende ontheffingen in strijd zijn met het belang van het welzijn van Buba en Smiley. Ook dat het welzijn van deze dieren gebaat is bij herplaatsing in een natuurlijkere omgeving met (op termijn) soortgenoten. Deskundigen zijn het met ons eens en de intentie van het ministerie van LNV is altijd geweest om de dieren te plaatsen in opvanglocaties.

Enkele onderzoeksresultaten:

• RVO, Resultaten onderzoek circusolifant Buba, Bijlage 2, Deskundigenverklaring circusolifant Buba, 16 september 2016, p. 1:
  “Dieren hebben de behoefte om hun natuurlijk, intrinsiek gemotiveerde gedrag te kunnen vertonen. (…) Daarnaast hebben dieren ook sociale behoeften zoals interactie met andere dieren van dezelfde soort, behoefte aan prikkels en afleiding.”

• RVO, Resultaten onderzoek circusolifant Carla, 16 november 2016, p. 7; en zie ook Bijlage 4, Reactie Elephant Sanctuary Tennessee, p. 18:
  “The Elephant Sanctuary Tennessee geeft aan dat, ofschoon er een lange tijd overheen kan gaan, ook oude olifanten met probleemgedrag nog dusdanig geresocialiseerd kunnen worden dat hun welzijn er in belangrijke mate op vooruit kan gaan.”

• RVO, Resultaten onderzoek circusolifant Buba, 28 november 2016, p. 8:
  “Gezien de goede fysieke conditie van Buba en de op het oog goede mentale conditie van Buba, is Buba een olifant die verplaatst kan worden naar een geschikte opvanglocatie binnen of buiten Europa.”

• European Veterinary Specialist in Zoo Health Management Pairi Daiza, 6 December 2016, p. 3:
  “Pairi Daiza heeft ervaring met het integreren van (circus)olifanten in bestaande groepen. Dit is een huzarenwerkje en kan maanden tot jaren duren. Het is natuurlijk ook mogelijk dat dit bij sommige olifanten niet lukt (voorlopig nog niet meegemaakt in Pairi Daiza) omdat deze al jaren eenzaam leven. Daarentegen is het zo dat vrouwelijke olifanten groepsdieren zijn en dat ze vaak toch het gezelschap van andere olifanten willen opzoeken zelfs na jaren zonder soortgenoten te hebben gestaan.”

Al in het besluit van 7 juli 2017, wat ging over de oude ontheffing met betrekking tot Buba, erkent het ministerie van Economische Zaken dat deskundigen oordelen dat het beter is voor het welzijn van Buba om niet bij het Circus Freiwald te blijven. Ze claimen bezig te zijn met het onderzoeken naar twee geschikte opvanglocaties.

Ministerie van Economische Zaken, Ontheffing Circus Freiwald, 7 juli 2017:

“Sinds het verlenen van de ontheffing heeft inderdaad een onderzoek plaats gevonden naar de opvangmogelijkheden voor Buba door drie door het ministerie aangewezen dierentuindierenartsen. De bevindingen van deze dierenartsen zijn per brief van 6 december 2016 toegestuurd aan de heer Kool, destijds Directeur directie Dierlijke Agroketens en Dierenwelzijn. De dierenartsen hebben geoordeeld dat Buba goed wordt verzorgd, in goede conditie is en sterk gehecht is aan haar verzorgers. De inschatting van de dierenartsen is uiteindelijk wel dat Buba beter af zou zijn in aanwezigheid van soortgenoten op een geschikte opvangplek. […]
Met inachtneming van het vorenstaande, en dan met name het feit dat Buba geschikt is om herplaatst te worden, maar dat op dit moment geen sprake is van een bekende, geschikte opvanglocatie, verleen ik hierbij ontheffing voor de duur van 3 jaar, tot en met 30 juni 2020. Voor deze termijn wordt gekozen, omdat sprake is van twee opvanglocaties waar de komende jaren een geschikte plek zou kunnen ontstaan voor olifant Buba.”

De Minister ging hier ook tijdens het plenaire debat van 25 november 2020 nog in mee: “Omdat er nog geen geschikte opvanglocatie beschikbaar was voor Buba, is een ontheffing afgegeven. Wij zijn op zoek gegaan naar geschikte locaties voor Buba. Er is ook met experts gekeken naar verschillende mogelijkheden. Nou, die lijken we ook te hebben gevonden. We gaan kijken hoe we dat precies gaan vormgeven, zodat Buba een mooi plekje krijgt waar ze gewoon in een meer natuurlijke omgeving zo veel mogelijk kan genieten van de jaren die haar nog resteren.”

“We hebben al een aantal ontheffingen verleend, omdat we een goed plekje wilden zoeken voor Buba. Wij menen dat dat ook is gelukt. We gaan ook proberen om dat netjes te gaan doen.”
Tweede Kamer, plenair verslag, 29e vergadering Woensdag 25 november 2020

Animal Rights maakt hieruit op dat er slechts één reden is dat het ministerie in 2017 een tijdelijke ontheffing heeft verleend, namelijk dat er op dat moment geen geschikte opvangplaats voor Buba was. In de jaren na de ontheffing van 2017 volgt het ministerie die redenering en spant zich in om die geschikte opvangplaats wél te vinden.

Beleidsmedewerker Dierenwelzijn, Directie Dierlijke Agroketens en Dierenwelzijn van het Minsterie van LNV (DAD), e-mail 2 maart 2020: “We streven ernaar om Buba te herplaatsen voordat de huidige ontheffing afloopt. We hebben een gesprek gehad met Elephant Haven, een nieuwe opvang in Frankrijk. Dat is wat ons betreft een serieuze kandidaat".

"Vorige week hebben we met dhr. Freiwald gesproken, hij ziet ook in dat zijn olifant niet kan blijven en wil samen met ons een oplossing vinden. Dat is erg positief! Hij heeft twee andere opvanglocaties aangedragen, eentje in Frankrijk en eentje in Denemarken, en staat wat sceptisch tegenover Elephant Haven. We zijn nu de andere opties in kaart aan het brengen en een tijdslijn aan het maken. Als we Buba voor juli herplaatst willen hebben, moeten we snel in actie komen.”

Beleidsmedewerker Dierenwelzijn, DAD, e-mail 16 maart 2020:

“Beste (...) en de heer Freiwald,
(…)
"Het streven is om z.s.m. een keuze voor een opvang te maken, zodat er voldoende tijd is om praktische zaken rondom de daadwerkelijke verhuizing van Buba te regelen of, indien van toepassing, het toekennen van een nieuwe tijdelijke ontheffing.
Zoals jullie in de planning kunnen lezen, willen we deze maand op zoek naar experts voor het beoordelen van Buba’s gezondheid en het beoordelen van de gekozen opvanglocatie(s). Wij zullen hiervoor ons netwerk raadplegen, maar horen het ook graag als jullie experts willen voordragen.
Daarnaast is het goed om alvast na te denken over de criteria die we zullen hanteren om de verschillende opvanglocaties te beoordelen. In bijgevoegde planning vinden jullie een aantal eerste suggesties van onze kant. Graag horen we ook jullie ideeën voor selectiecriteria. Aan de hand van deze criteria hopen we eind april samen met jullie een beslissing te kunnen maken over welke opvanglocatie(s) bezocht zullen worden door de experts.”

Beleidsmedewerker Dierenwelzijn, DAD, e-mail 27 maart 2020:

“De ontheffing die het circus heeft voor olifant Buba loopt op 30 juni af, wij hopen voor die tijd een opvangplek voor Buba te kunnen vinden. We hebben een aantal weken geleden een gesprek gehad met Circus Freiwald en ze willen meewerken met het vinden van een opvangplek voor Buba (hoera! :-) ). Wij hebben in februari al een gesprek gehad met Elephant Haven, een nieuwe olifantenopvang, en de heer Freiwald heeft nog twee mogelijke opvanglocaties aangedragen. Die zijn we nu in kaart aan het brengen, de bedoeling is dat het verdere proces in nauwe samenwerking met het circus verloopt. Hopelijk lukt het ons dan om Buba voor 30 juni te herplaatsen (als de corona-crisis geen roet ik het eten gooit). Ik ben nu bezig met het uitzoeken van een aantal experts die de opvanglocatie(s) en Buba kunnen beoordelen. Daarbij heb ik de dossiers uit 2016 erbij gepakt. Ik zag dat toen de olifant en mogelijke opvanglocatie Pairi Daiza beoordeeld werd door de experts, ook iemand van RVO was aangesloten.”

Eind 2020 is er dan eindelijk groen licht in die zin dat er voor zowel Buba als Smiley geschikte opvanglocaties zijn gevonden. Het Circus Freiwald wordt gewaarschuwd dat beide dieren uiterlijk 1 januari 2021 moeten zijn ondergebracht bij deze opvangcentra en dat de dieren worden meegevoerd als zij zich op dat moment nog bij het Circus Freiwald bevinden.

DAD, Nota stand van zaken circusolifant Buba en zebra Smiley, 10 november 2020: "Er waren 3 opvanglocaties waarvan 2 aangedragen door het circus en één door DAD die mogelijk geschikt zouden zijn voor de opvang van olifant Buba. In verband met de huidige coronapandemie is een eerder aangekondigd fysiek bezoek van experts van deze locaties niet mogelijk gebleken. Om toch gefundeerd een oordeel te kunnen geven over de geschiktheid is in overleg met het Tennessee opvangcentrum uit de USA (internationaal bekend en beroemd om hun expertise op het gebied van opvang van olifanten) een vragenlijst opgesteld om daarmee administratief te kunnen vaststellen of een locatie geschikt is. Van de 3 locaties heeft alleen Elephant Heaven uit Frankrijk de questionnaire ingevuld en opgestuurd. Deze locatie voldoet aan alle eisen en is daarmee geschikt voor de opvang van Buba."

Ook voor zebra Smiley heeft DAD een geschikte opvang gevonden in België:

"Het circus is op de hoogte gesteld van de beide opvanglocaties. Ook is met toestemming van Elephant Heaven de ingevulde questionnaire gedeeld. Het circus heeft nadien aangegeven niet akkoord te zijn met Elephant Heaven en is nu zelf ook op zoek naar een andere locatie. Over de aangeboden opvanglocatie voor de zebra heeft het circus niets laten weten.
De mogelijke andere locaties die het circus voor ogen heeft voor Buba zijn alle dierentuinen en lijken niet in staat te zijn tot een goede resocialisatie van de olifant."

"Aan het circus is gevraagd om deze locaties ook de questionnaire te laten invullen. Uiteindelijk is het aan het circus om voor 31 december 2020 zelf de keuze te maken. DAD kan alleen maar adviseren. Pas als na 31 december 2020 bestuursdwang zou moeten worden toegepast, is het aan DAD om de locatie vast te stellen waar de zebra en de olifant naar toe gaan. Mocht het zo ver komen dan zal de olifant eerst naar een tijdelijke opvang gaan (Equipa dat een contract heeft met RVO) waar de benodigde gezondheidstesten gedaan kunnen worden, en daarna volgt verplaatsing naar de definitieve opvang in Frankrijk.”

Brief van de NVWA aan de familie Freiwald, 17 november 2020:

“Na 1 januari 2021 zal de NVWA bij uw circus langskomen om te controleren of u olifant Buba daadwerkelijk heeft herplaatst. Ik wijs u erop dat u in overtreding bent indien dat niet het geval is en olifant Buba ook na 1 januari 2021 feitelijk nog bij het circus verblijft. Er zal dan handhavend worden opgetreden. Aan u zal alsdan een last onder bestuursdwang (LOB) worden opgelegd met een (zeer) korte begunstigingstermijn teneinde de overtreding alsnog te beëindigen.
Als u de overtreding dan nog steeds niet heeft beëindigd, ben ik bevoegd om de last (voor u) ten uitvoer te leggen. Dit betekent dat olifant Buba zal worden meegevoerd en zal worden ondergebracht bij een geschikte opvanglocatie. De kosten hiervan (onder meer van het vervoer en de opvang van olifant Buba) kunnen (zeer) hoog oplopen en zullen tezijnertijd op u worden verhaald.
Met deze brief wil ik u hier nog eens op attenderen. Ik ga er echter vanuit dat u het niet zo ver laat komen.
[…]
Ik verwacht dat u zich tot het uiterste inspant om binnen de daartoe gestelde termijn een geschikte locatie te vinden, waar het welzijn en de gezondheid van Buba voorop staan, en waar naartoe Buba vóór 1 januari 2021 kan worden overgebracht. Ambtenaren van het ministerie van LNV kunnen u hierbij ondersteunen.”

Maar dan, op 1 december 2020, net voordat de termijn om Buba en Smiley te herplaatsen verloopt, stemt de Tweede Kamer in met twee moties. Het lid Graus (PVV) verzoekt de regering om in overleg met familie Freiwald en ter zake deskundigen een Buba-waardig verblijf in Nederland te vinden waar ze haar laatste jaren mag en kan genieten. De leden Van Martels en Van Helvert (CDA) verzoeken de regering om ervoor te zorgen dat Buba bij haar “circusfamilie” kan blijven. DAD, Nota uitvoering moties Buba en Smiley, 8 december 2020.

Beide moties snijden geen hout na alle jarenlange inspanningen, toezeggingen en waarschuwingen om op uiterlijk 1 januari 2021 beide dieren te hebben ondergebracht bij geschikte, wel diervriendelijke opvangcentra. Toch moet er een advies komen ter uitvoering van de moties en deze luidt als volgt.

DAD, Nota uitvoering moties Buba en Smiley, 8 december 2020:

“Het is zeer waarschijnlijk dat derde-belanghebbenden bezwaar gaan maken tegen zowel een ontheffing voor Buba als voor Smiley. Voor zowel Buba als Smiley zal onderbouwd moeten worden aan de hand van de specifieke omstandigheden van beide gevallen dat het voor beide dieren beter is als zij bij het circus blijven. Voor Smiley zal dat nog lastiger zijn omdat er een opvanglocatie gevonden is met soortgenoten waar het dier tussen geplaatst kan gaan worden en het dier al eerder met een soortgenoot samengeleefd heeft.
(…)
Bezwaar maken tegen de ontheffing zal een grote kans van slagen hebben omdat het belang van het dier (Buba) zich juist wel verzet tegen het afgeven ervan. Dat het in het belang van Buba is om te verhuizen naar een opvanglocatie is door het ministerie ook altijd betoogd en uitgangspunt geweest voor eerdere ontheffingen. Daar wordt nu van afgeweken. In de onderbouwing zal dan ook beargumenteerd moeten worden waarom nu voor een andere richting wordt gekozen. Dat laat zich niet makkelijk beargumenteren. De kans op succesvol beroep bij de rechter is dan ook aanwezig.
Argumenten in het belang van het dier die pleiten voor een ontheffing zullen zeer zwak zijn. Als er meerdere ontheffingen worden verleend voor verschillende dieren, dan zal voor al die dieren onderbouwd moeten worden dat het belang van het specifieke dier zich niet verzet tegen de ontheffing. De vraag is of dat onderbouwd kan worden.”

Zelfs het Circus Freiwald geeft aan niet in de behoeften van Buba te kunnen voorzien: DAD, Nota uitvoering moties Buba en Smiley, 8 december 2020:
“Daarnaast heeft Freiwald aangegeven steeds meer problemen te hebben met het kunnen financieren van het onderhoud van de olifant en zal hij naar verwachting ook LNV vragen om een tegemoetkoming voor onderhoud van Buba.”

E-mail in antwoord op het ministerie van LNV, 23 maart 2021:

“Daarnaast kwam de heer Freiwald met een verzoek om geld (er zijn nog geen bedragen genoemd). Freiwald zegt dat de verzorging van de olifant duur is, hij geen geld aan de olifant mag verdienen (klopt) en zijn circus inkomsten misloopt doordat hij zijn olifant nog heeft (veel gemeentes weigeren het circus nu). Hij geeft aan dat dit het gevolg is van het ingevoerde verbod op wilde dieren in circussen (“schuld van de overheid”) maar dat hij niet anders kan dan de olifant houden omdat er geen geschikte opvang is. Hij zegt dat ze niet hadden verwacht dat de olifant nog zo lang bij hen zou moeten blijven en ze er dus zoveel geld aan kwijt zouden zijn.”

Ook de door het Circus Freiwald geuitte zorgen omtrent het houden van Buba maken duidelijk dat dit niet alleen een onwettige maar ook onwerkbare situatie is en het niet in het belang van het welzijn van Buba is, om deze situatie te laten voortduren.

Voor Buba is een geschikte opvang gevonden bij Elephant Haven in Frankrijk, een opvangcentrum dat is goedgekeurd door de ‘Global Federation of Animal Sanctuaries’. Smiley is nog eenvoudiger te plaatsen.

Animal Rights en Bite Back concluderen dat beide ontheffingen in strijd met het belang van het welzijn van Buba en Smiley zijn verleend en roepen op om de bestreden besluiten te herroepen, de aanvragen alsnog af te wijzen en een passende diervriendelijke opvang te bespoedigen. Dit kan bijvoorbeeld door Buba te plaatsen bij Elephant Haven in Frankrijk, en Smiley in Zonnegloed in België.

Dat Buba ondertussen ‘verpatst’ is naar Hongarije doet daar niets aan af. In aparte procedures vechten de dierenrechtenorganisaties de collaboratie van de NVWA en De RVO in deze verplaatsing aan.