Foie Gras

Van oudsher is het paté gemaakt van de vervette lever van gans. Tegenwoordig echter worden vooral eenden voor de productie gebruikt, omdat eenden makkelijker te houden en sneller vet te mesten zijn. Zo kost de productie dus minder geld. ¹ De gans — die veel meer tijd en dus geld kost — verdween ondertussen steeds meer uit beeld.
Foie gras is een beschermde naam, op grond van nationale en Europese vorderingen. Op het label staat vaak BGA (Beschermde Geografische Aanduiding).

Foie gras was een seizoensproduct dat vooral in de winter gegeten werd, wat voort is gekomen uit de gewoonte van ganzen (en eenden) om in de wintermaanden meer te eten - waardoor de lever dan groeit - voordat ze aan de trek naar hun broedgebieden beginnen. Vroeger was dit een bijverdienste voor de boeren tijdens de feestdagen, maar foie gras is allang geen seizoensproduct meer. Aangejaagd door de export en de expansie van de hypermarchés, de typisch Franse mega-supermarkten, verdubbelde de productie tussen 1983 en 1990, van 2730 naar 5880 ton. In 2018 werd 16000 ton foie gras genoteerd. Het is nog steeds een product dat een hoge populariteit kent rond Kerst.

Het produceren van foie gras is in Nederland en veel andere Europese landen verboden. De reden daarvoor is dat de productie van foie gras gepaard gaat met onethisch geachte dwangvoeding. Ondanks het verbod op productie om ethische redenen heeft Nederland in 2017 ongeveer 539.788 kilo foie gras geïmporteerd. ² Medio juli 2009 rapporteerde de Nederlandse minister van Landbouw Natuur en Visserij, Gerda Verburg, dat een importverbod van foie gras onmogelijk is door Europese en mondiale handelsverdragen. Zij toonde zich wel bereid zich in te spannen om dwangvoeding op Europees niveau te verbieden. ³ De (on)mogelijkheid van een importverbod kunnen we door een rechter laten bepalen en van die lobby om een Europees verbod is natuurlijk niets terecht gekomen.

In Frankrijk wordt foie gras wettelijk beschermd als cultureel en gastronomisch erfgoed. De foie gras wordt vooral geproduceerd in de Sud-Ouest, een gebied dat van de Dordogne tot de Pyreneeën loopt.

Jaarlijks wordt zo'n 26.000 ton foie gras geproduceerd. Zeker 75 procent van alle foie gras in de wereld is afkomstig uit Frankrijk. In 2018 produceerde de sector 16.000 ton, na twee jaren van daling veroorzaakt door een een vogelgriep epidemie. Ter verduidelijking: voor de productie van 16.000 ton foie gras zijn ongeveer 30 miljoen eenden nodig. De export neemt nog steeds toe, maar de meeste vette eendenlever - meer dan 13.000 ton - wordt in Frankrijk geconsumeerd. Volgens brancheorganisatie Cifog leven in Frankrijk 30.000 families van foie gras productie en zijn er 100.000 directe en indirecte banen mee gemoeid. De totale omzet is naar schatting twee miljard euro. ⁴ Verder wordt foie geproduceerd in Hongarije en Bulgarije (elk ca. 2500 ton), maar ook in het Vlaamse Bekegem (150 ton, 16.000 eenden in het hoogseizoen) en in Wallonië. ⁵

Voor foie gras worden alleen de mannelijke dieren gebruikt. In 2018 werden volgens de Franse dierenrechtenorganisatie L214 zestien miljoen vrouwelijke eendenkuikens vernietigd. Hun levers zijn te dooraderd voor foie gras en ze brengen minder vlees op. De kwaliteit van foie gras wordt bepaald aan de hand van het ijzergehalte en dooraderdheid van de lever. Beide moeten zo laag mogelijk zijn.

De eenden komen naar het productiebedrijf als eendagskuikens en wegen dan ongeveer 50 gram. Daar verblijven ze in een (verwarmde) schuur. Op sommige bedrijven mogen ze naar buiten als ze een week of drie oud zijn (twee bij mooi weer) en een kilo wegen. Zodra ze hun volledige verenkleed hebben kunnen ze dag en nacht in de open lucht vertoeven. Wegvliegen gaat niet. Daarvoor zijn deze mulards — een onvruchtbare kruising tussen een tamme en een muskuseend — te zwaar. Als ze tussen de twee en drie maanden oud zijn (84 dagen zegt een boerin tegen de Volkskrant, 90 zegt een eendenboer tegen FD), worden ze als volwassen beschouwd en opgehaald voor de gavage ofwel dwangvoeding. De eenden zitten dan in krappe, gazen kooien in een schuur of loods.
De boer komt langs met een rijdende voedermachine of gebruikt een lange slang verbonden met een centrale installatie. De boer houdt met één hand een eend vast en stopt met de andere een buis van 25 centimeter in de slokdarm. Tweemaal daags wordt zo een stalen, plastic of rubberen buis in de keel van het dier geforceerd, waarbij in enkele seconden, met een druk op de knop, een afgepaste hoeveelheid calorierijke voeding, meestal maispap, soms opgewarmd met eendenvet, pneumatisch in de krop van het dier wordt gespoten. De krop, een soort voorraadzak, wordt opgevuld, waarna het dier het voedsel moet verteren. Als de krop leeg is, na 8 of 12 uren, wordt die weer opgevuld. Bij ganzen is dit drie tot wel zes keer per dag. Dat proces neemt de laatste tien tot vijftien dagen van hun leven in beslag. Daarna worden ze geslacht en verwerkt. ^{1 2}

Een gemiddelde eendenlever weegt ongeveer 70 gram. Als de eend op natuurlijke wijze vetreserves opslaat wanneer het kouder wordt, kan het gewicht van de lever groeien tot maximaal het dubbele. Maar door eenden geforceerd te voeden kan de lever tot wel het tienvoudige van normale proporties groeien. De Bekegemse foie gras producent Filip Callemeyn: “Ja. Maar dat kun je ook positief zien. Als je hem twee keer zo groot krijgt, moet je maar half zoveel beesten slachten.”
Gemiddeld wordt de productie van foie gras een gewicht van 500 á 550 gram bereikt als het dier geslacht wordt. Volgens Europese normen moet een eendenlever 300 gram wegen voor hij foie gras mag worden genoemd. Als een lever geen 300 gram weegt, is hij niet vet ­genoeg. En dan is het geen foie gras. ³

De borst en de poten van de vetgemeste eenden worden als mager de canard en confit de canard verkocht. ⁴

De eieren en eendagseendjes komen uit een broederij. De piepjonge eendjes wordt dus de kans ontnomen om veilig en geborgen bij hun moeder op te groeien. In plaats daarvan worden ze gedwongen hun korte leven in een tegennatuurlijke leefomgeving door te brengen van overvolle schuren.

De kooien waarin de eenden/ganzen hun laatste dagen moeten slijten zijn krap, vies, op geen enkele wijze gericht op comfort van de dieren maar alleen op zo veel mogelijk productie tegen een zo laag mogelijke kostprijs. Foie gras is een luxe product maar de consumentenhouding is dezelfde: Deze wil zo min mogelijk betalen.
Bij veel eenden leidt die kooihuisvesting tot huidaandoeningen en breuken. Volgens de voorschriften van het keurmerk Label Rouge mogen 21 eenden in een kooi van 3 vierkante meter, maar van de 30 miljoen eenden die jaarlijks in Frankrijk worden 'geproduceerd', heeft slechts 1,5 miljoen het Label Rouge. De praktijk wijst verder uit dat zieke en dode dieren niet dagelijks verwijderd worden uit de leefruimte van de nog levende dieren. ¹

Net als overal bij op elkaar gepropte dieren zijn ook deze eenden uiterst gevoelig voor de uitbraak van ziektes. Van 2015 tot 2017 werd de foie-grassector twee keer getroffen door een uitbraak van de vogelgriep, waardoor miljoenen eenden moesten worden afgemaakt. In de winter van 2020/2021 is het opnieuw raak.

Alsof deze schandelijke praktijken - die helaas gangbaar zijn in de vee-industrie - niet erg genoeg zijn, worden deze eenden de laatste tien tot vijftien dagen van hun miserabele leven geforceerd gevoed. Dat gebeurt door de eend vast te klemmen en een voederbuis in zijn keel te proppen. Dit veroorzaakt niet alleen angst, pijn en stress: de dieren lopen ook het risico op een slokdarmperforatie. Het moge zonneklaar zijn dat deze veronachtzaming van dierenwelzijn en dit grove gebrek aan respect voor de integriteit van het dier niet anders betiteld kan worden dan als extreme dierenmishandeling. Dit is een zwaarwegend ethisch bezwaar: foie-graseenden zijn de enige boerderijdieren die structureel niet zelf kunnen bepalen wanneer ze willen stoppen met eten.

Volgens de onderzoekers van de Universiteit van Cambridge is de dwangvoeding schadelijk voor het welzijn van de eenden. Het vele en vette voer veroorzaakt een vervette lever, foie gras dus. Door de lever tot zulke gigantische proporties op te pompen wordt het orgaan ziek gemaakt. De dierenrechtenorganistie L214 stelt dat er geen verschil is tussen een eenden- en een mensenlever met betrekking tot hepatische steatose, leververvetting, wat een dodelijke ziekte is, die wordt veroorzaakt doordat het lichaam van de eend de overtollige vetten niet meer op gezonde wijze kan verwerken. Voorts drukt de lever, doordat die veel te groot voor het lichaam wordt, op de longen van de eend waardoor het slachtoffer ademhalingsproblemen krijgt. Soms breekt zelfs het borstbeen. Ook hebben veel eenden richting het einde van de dwangvoeding moeite met lopen, doordat de gezwollen lever de poten in zo’n positie drukt dat lopen moeilijk wordt. Ook zouden ze moeite hebben het reguleren van hun lichaamstemperatuur vanwege een slecht functionerende lever. Volgens de onderzoekers uit Cambridge is de sterfte tijdens de dwangvoeding 2 procent - tien keer zo hoog als bij een controlegroep van eenden wier lever niet wordt vetgemest. ²
De Bekegemse foie gras producent Filip Callemeyn: "Zo’n eend leeft veertien weken. Het afmesten gebeurt in de laatste twaalf dagen. Het is ook niet de bedoeling dat ze daarna voortleven.” ³

Op aanbevelen van de Raad van Europa moeten er alternatieven voor dwangvoeding komen. Vlaams minister Ben Weyts moest echter in februari 2020 toegeven dat er nog geen vooruitzicht is op een alternatief. “Er worden nog proeven gedaan met een nieuw testvoer, en er zullen nog enkele praktijktesten uitgevoerd worden waarbij de onderzoekers een keuze zouden maken uit de volgende zaken: uittesten van brijvoedering, het dichter plaatsen van de drinkbak bij de voederbak, genetica (een ander eendenras), of het voorzien van uitloop, om te zien of hiermee nog een verschil kan gemaakt worden”. ⁴

De afgelopen jaren zijn miljoenen eenden die gehouden werden voor foie grass afgemaakt vanwege vogelgriep. Nog een reden om deze barbaarse industrie onmiddellijk te verbieden. Ook in de winter van 2020-2021 is het opnieuw raak. ¹

In Frankrijk waren op Nieuwjaarsdag 2021 61 gevallen van hoogpathogene vogelgriep vastgesteld. Daarvan bevonden zich er 48 in de zuidwestelijke regio Landes, viermaal zoveel als twee dagen eerder. De 14 januari was het aantal met vogelgriep besmette pluimveebedrijven in Frankrijk opgelopen tot 264. 252 Gevallen bevonden zich in het Zuidwesten van het land, met name eendenhouderijen, en er waren op dat moment ruim 1,1 miljoen eenden en ander pluimvee geruimd vanwege een besmetting, waarvan de helft om preventieve redenen. 20 januari zijn 348 uitbraken, waarvan 326 in het zuidwesten. ²

Landes en aangrenzende regio’s langs de grens met Spanje zijn het centrum van de eendenhouderij voor de productie van foie gras. De streek is in de jaren 2015 tot en met 2017 getroffen door twee grootschalige uitbraken van vogelgriep waarbij vele honderden bedrijven geruimd werden en miljoenen eenden afgemaakt. Nu slaat H5N8 opnieuw toe. Het Franse ministerie van landbouw probeert daarom verdere verspreiding te voorkomen door in een vroeg stadium over te gaan tot preventief ruimen. Al het gevogelte in een cirkel van één kilometer om elk besmet bedrijf wordt zo snel mogelijk geruimd en alle watervogels binnen vijf kilometer. Eerst was dat in een straal van 3 kilometer rondom de uitbraak. Men wijst een steeds groter gebied aan waar de regionale autoriteiten preventief verplicht alle pluimvee vermoorden. Herbevolking van bedrijven is voorlopig verboden, ook al was het bedrijf niet geruimd. Het zijn de eendenhouders zelf die daar hadden op aangedrongen. De eerste voorschotten van de schadevergoeding voor de massale ruiming zouden in week vier van 2021 al gestort kunnen worden.

In Frankrijk worden jaarlijks 35 miljoen eenden gefokt voor de productie van foie gras. Het zwaar getroffen departement Landes telt ongeveer 5 miljoen eenden. Een groot deel van de foie gras wordt uitgevoerd naar China, maar dat sloot de tweede week van januari zijn grenzen voor Franse gevogelteproducten vanwege de uitbraak van het vogelgriepvirus.

De verdediging van de industrie is zwak.

Men betoogt dat eenden trekvogels zijn die van nature in staat zijn vet op te slaan in de lever voor lange vliegtochten. Ook al vliegen de mulard-eenden die voor de foie gras worden gebruikt niet, hun lever heeft deze eigenschap behouden. Bij eenden is steatose bovendien omkeerbaar: als het dwangvoeden stopt, slinkt de lever weer tot gewone proporties. In de natuur kan de omvang van de lever voor de trek inderdaad verdubbelen, maar de voedselopname die daarvoor zorgt is vrijwillig. De potentie van de lever om in omvang toe te nemen, verdedigt op geen enkele wijze dwangvoeding. Dwangvoeding leidt soms tot vertienvoudiging van het levergewicht, aantoonbaar ongezond en onnatuurlijk.

De overige argumenten zijn bekend uit de rest van de vee-industrie: Het bagataliseren van pijn, angst en stress; boeren houden van hun dieren en hebben belang bij gezonde dieren; en 'jullie' begrijpen 'ons' niet.

"Een eend heeft geen strottenhoofd. De sonde inbrengen geeft hen hetzelfde gevoel als bij een mens een lepel in de mond steken."
"Als een dier in paniek is dan merk je dat. Nu worden de eenden vastgepakt, gevoederd en nadien schudden ze eens met hun hoofd en gaan ze over tot de orde van de dag." ¹ "Het is een beetje moeilijk uit te leggen, maar het dier hoeft niet te lijden. Een eend die lijdt, die vecht tegen pijn of infecties, is geen goed product. En ons doel is een goed product maken."
"Moderne stadsbewoners begrijpen de veeteelt niet meer." ²

Ook in de foie gras industrie is het doel geld verdienen, winst maken. De dieren zijn hierin producten en/of productiemachines. Het welzijn van de dieren is ondergeschikt. Ze zijn rechteloos.

Zelfs de Bekegemse foie gras producent Filip Callemeyn moet toegeven: "Ik zal niet zeggen dat de dieren zich super voelen als ze slachtrijp zijn, dik en vet. Maar een varken vlak voor het geslacht wordt, voelt zich ook niet zoals het everzwijn dat hier vrolijk door de bossen loopt.” ³

De Amerikaanse staat Californië kent via Senate Bill 1520 (S.B. 1520) een verbod op "dwangvoeding [van] een vogel met het doel de lever van de vogel buiten de normale omvang te vergroten" en de verkoop van producten die het resultaat zijn van een dergelijk proces. ⁴ De gemeenteraad van New York ging in oktober 2019 akkoord met een verbod vanaf 2022 voor de verkoop van foie gras in restaurants, supermarkten en speciaalzaken. ⁵ De productie van foie gras is nog maar in vijf landen van de Europese Unie toegelaten. Eerst was het overal toegelaten. Op een bepaald moment heeft de EU beslist: waar het gebeurt, mag het blijven maar er komen geen nieuwe landen bij.

In Nederland is dwangvoeden verboden; het is dan vreemd dat we de producten van die verboden handeling nog wel in de winkels kunnen kopen. In Vlaanderen moet het laatste bedrijf ten laatste op 30 november 2023 zijn deuren sluiten. België is de op een na grootste verbruiker van foie gras per hoofd ter wereld. Ook hier zou het vreemd zijn als we een industrie op ethische gronden verbieden, maar het onethisch eindproduct nog wel importeren en verkopen.